توسط : مسجد وکیل شیراز
با ورق‌زدن کتاب تاریخ ایران به شهر شیراز و تاریخ پرفرازونشیب آن می‌رسیم که دوران‌های مختلف تاریخی از جمله صفویه، زندیه، قاجاریه و پهلوی را از سر گذرانده است. در این شهر تاریخی، آثار باارزشی وجود دارد که نتیجه تلاش فرمانروایانی است که به فکر آبادانی ایران بودند. یکی از این آثار تاریخی، مسجد وکیل شیراز است که به دستور کریم‌خان زند، یکی از صلح‌طلب‌ترین پادشاهان ایرانی، در پایتخت حکومتش ساخته شد.
به دستور کریم‌خان، مجموعه‌ای به نام وکیل که شامل بازار وکیل، حمام وکیل و مسجد وکیل می‌شود، در مرکز شیراز بنا شد.
مسجد وکیل شیراز از گذشته تا امروز:
همان‌طور که گفته شد، کریم‌خان زند یکی از پادشاهان مقتدر و منصف زندیه بود که در دوران حکومتش، ایران روزهای آرامی را تجربه کرده است. او در سال ۱۱۸۷ هجری قمری دستور ساخت مسجد سلطانی را داد که بلافاصله در قسمت غربی بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها ساخته شد.
طبق نقل‌قول‌ها، خود کریم‌خان به‌صورت مستقیم بر روند طراحی و ساخت مسجد وکیل شیراز نظارت داشته و حتی گفته شده که طراحی این مسجد را خودش بر عهده گرفته است. به همین دلیل، این مسجد را نمادی از دیدگاه وکیل‌الرعایا نسبت به انسان می‌دانند، چراکه باوجود زیبایی‌های باشکوهش، طرحی ساده دارد.
به نظر شما مسجدهای معروف ایران و جهان به چه ویژگی‌هایی شهرت دارند؟ مثلاً مسجد ایاصوفیه یا مسجد سلطان احمد در ترکیه و یا مسجد جامع یزد در کشورمان. این مساجد معمولاً به خاطر زیبایی‌های معماری، جزئیات دقیق در ساخت و مهم‌تر از همه به خاطر گنبدها و مناره‌های بلندشان معروف هستند. اگر هم این نباشد، حداقل داستان گنبدها و مناره‌هایشان بسیار جالب است (مثل مناره‌های مسجد سلطان احمد). اما مسجد وکیل شیراز به طرز عجیبی در اوج سادگی است و در آن خبری از گنبد و مناره‌های بلند نیست.
نبود گنبد و مناره در مسجدی چون مسجد وکیل که به دستور حاکم وقت ساخته شده، می‌تواند نشان‌دهنده دوری کریم‌خان زند از افراط و تجمل باشد. زیرا او در زمانی که ساخت گنبدهای زیبا و باشکوه رونق داشت و خزانه‌ای پر از غنایم هندی در اختیارش بود، ساخت مسجدی ساده را به مسجدی باشکوه که نامش را زنده نگه دارد، ترجیح داده است.
بافت آجری بنای مسجد سلطانی در کنار چشمه‌هایی که در صحن مسجد جاری است، روح سادگی، صمیمیت و مردمی‌بودن این بنا را بیشتر نشان می‌دهد. ناگفته نماند که ساخت چنین مسجد زیبایی تنها دو سال طول کشیده که نشان از اهمیت کریم‌خان به انجام به موقع و درست امور و کاهش هزینه‌ها دارد.
مسجد وکیل شیراز در گذر تاریخ یک‌بار توسط پسر فتحعلی شاه قاجار، حسین‌علی میرزا فرمانفرما، بازسازی شد و پس از آن نیز برخی از کاشی‌کاری‌ها و کف آن توسط اداره حفاظت از آثار باستانی مرمت شده است. در سال ۱۳۱۱ نیز به‌عنوان یکی از آثار تاریخی و معماری در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در حال حاضر به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی شیراز در اختیار سازمان اوقاف قرار دارد.
عمارت مسجد وکیل شیراز
صحبت‌کردن درباره مسجدی که با وجود سادگی، معماری بی‌نظیر و حجاری فوق‌العاده‌ای دارد، کار دشواری است. در این مسجد زیبای آجری، علاوه بر کاشی‌کاری‌های متنوع، کتیبه‌هایی با خط نستعلیق، نسخ و ثلث دیده می‌شود که تحسین‌برانگیز است.
باوجود سادگی بنا، از رنگ‌های متنوع، تصاویر و خطوط معماری و میناکاری برای زیباسازی قسمت‌های مختلف استفاده شده که هماهنگی بین زیبایی‌های هنری و فرهنگ دینی مردم را به‌خوبی نشان می‌دهد. جالب است بدانید که در کتاب سفرنامه اصفهان که توسط پیر لوتی نوشته شده، مسجد وکیل شیراز به کاخی لاجوردین و فیروزه‌فام تشبیه شده است.
مسجد وکیل شیراز، این مسجد زیبای دو ایوانی، به‌گونه‌ای ساخته شده که در کنار زیبایی و شکوه منحصربه‌فردش، آرامش و صفای خاصی نیز دارد و باعث می‌شود افرادی که وارد آن می‌شوند، احساس راحتی کنند. در واقع، ازآنجاکه این مسجد برای استفاده روزانه مردم در کنار بازار ساخته شده، به‌گونه‌ای طراحی شده که وقتی مردم عادی و کسبه از کار خود دست می‌کشند و برای ادای فریضه نماز و دیگر اجتماعات وارد آن می‌شوند، در کنار لذت‌بردن از زیبایی آن، احساس آرامش و راحتی داشته باشند.
مسجد وکیل شیراز از چه بخش‌هایی تشکیل شده است ؟
مسجد وکیل شیراز در فضایی به مساحت ۱۱ هزار مترمربع با زیربنای ۸۶۶۰ مترمربع ساخته شده است. ابعاد این مسجد ۱۲۰ متر در ۸۰ متر است و شامل ورودی، حیاط، حیاط خلوت، شبستان‌ها، صحن و سرا و رواق‌های زیبایی می‌شود که در ادامه بیشتر درباره آن‌ها صحبت خواهیم کرد.
ورودی‌های مسجد وکیل
در بخش غربی بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها، سردر زیبای مسجد وکیل شیراز را می‌توانید ببینید که با کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری‌های درجه یک، شکوه و وقار خاصی دارد. برای ورود به مسجد سلطانی، علاوه بر ورودی اصلی، از بخش‌های دیگر بازار و کوچه‌های اطراف نیز ورودی‌های فرعی وجود دارد، اما ورودی اصلی آن همین است.
ورودی اصلی دو لنگه در دارد که هرکدام آن‌ها ۳ متر عرض و ۸ متر ارتفاع دارد. بالای این درها طاق‌نمای زیبایی وجود دارد که توسط کاشی‌های هفت‌رنگ با طرح گل و بوته تزیین‌شده و در میان آن کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که نام فتحعلی شاه و حسین‌علی میزرا به‌صورت آب طلاکاری و با خط ثلث در آن حک شده است. بالای در هم کتیبه دیگری از سال ۱۳۰۶ وجود دارد که در آن آیات قرآنی به خط نسخ نوشته شده است.
از سردر که عبور کنید، وارد دالانی ۸ضلعی می‌شوید که دو راهرو با زاویه ۹۰ درجه در سمت چپ و راستتان وجود دارد که شما را به صحن مسجد هدایت می‌کند. یکی از نقاط قوت معماری این بخش این است که راهروها به‌گونه‌ای طراحی شده است تا فرد حین ورود متوجه تغییر زاویه مسجد نشده و بتواند قبله مسجد و قبله شرعی را باهم هم‌سو کند.
ایوان
در مسجد وکیل شیراز ایوان‌های مختلفی وجود دارد. در بخش شمالی آن، ایوانی به نام طاق مروارید قرار دارد که به‌خاطر زیبایی‌اش به این نام شناخته می‌شود. طاق مروارید حدود ۲۰ متر ارتفاع و ۱۲ متر عرض دارد که با در نظر گرفتن جرزهای کاشی‌کاری شده‌ای که در دو طرف آن قرار دارد، عرض آن به ۲۰ متر می‌رسد.
در این ایوان سه طاق‌نما وجود دارد؛ یکی از آن‌ها به مسجد راه دارد و دو تای دیگر در جلوی رواقی با عرض ۵ متر قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، یک شاه تویزه و دو گلدسته کوتاه در دو طرف طاق مروارید، زیبایی این ایوان را بیشتر می‌کنند.
با نگاهی به اطراف این طاق یا سقف آن، کاشی‌های هفت‌رنگ با طرح‌ها و گل‌های زینتی را خواهید دید که شما را غرق در زیبایی و شگفتی می‌کند. همچنین، توجه به ازاره‌های مرمرین داخلی طاق و ازاره جرزهای سمت چپ و راست آن که با سنگ گندمک ساخته شده‌اند، بسیار دلنشین است.
تنها چیزی که از طاق مروارید باقی مانده، کتیبه‌های دیدنی آن است. در این طاق دو کتیبه وجود دارد؛ یکی از آن‌ها نام فتحعلی شاه قاجار را با خط ثلث بر روی زمینه‌ای از کاشی‌های لاجوردی توسط میرزاحسین‌ابن‌محمد شریف در سال ۱۲۴۳ نشان می‌دهد که دورتادور ایوان کشیده شده است. کتیبه بعدی در زیر طاق رومی ایوان قرار دارد و به آیه قرآنی “الحمدلله الذی شرفنی بکتابه من کتیبه هذا البیت الجامع و انا المذنب عبدالعلی یزدی اشرف محمودی” اشاره می‌کند.
ایوان بعدی ایوان جنوبی است که روبه‌روی طاق مروارید قرار دارد. این ایوان با چهار طاق‌نما و کاشی‌های هفت‌رنگ و ازاره‌های حجاری شده، زیبایی منحصر به فردی دارد. در ایوان جنوبی دو کتیبه وجود دارد که تاریخ‌های ۱۲۴۳ و ۱۲۴۴ بر آن‌ها حک شده است.
